Jong Geletterd Oud Gedaan

Dit ontwerpgerichte project heeft als doel om meer inzicht te krijgen in manieren waarop jonge kinderen schrijven in spel en hoe je dat ontluikend schrijfgedrag als leerkracht kunt bevorderen. Ons uitgangspunt daarbij is dat je de rest van je leven profijt hebt van dat wat je op jonge leeftijd leert. Tegelijkertijd doen jonge kinderen in spel de wereld van volwassenen na. Vandaar de titel van het project ‘Jong Geletterd, Oud Gedaan.’ Het loopt van 2022-2024, wordt uitgevoerd vanuit de lectoraten Meertaligheid & Geletterdheid, Early Childhood en DBE (Design Based Education) en levert mooie inzichten op bij zowel leerkrachten, studenten als docent-onderzoekers.

Achtergrond

Onderzoeksproject in vogelvlucht

Ons doel in dit project is om meer inzicht te krijgen in ontluikend schrijfpraktijken van jonge kinderen in spel en om zo tegelijkertijd leerkrachten te ondersteunen in het creëren van betekenisvol spel, waarin dat schrijven van jonge kinderen versterkt wordt. Samen met een team van docenten, onderzoekers, studenten en leerkrachten ontwikkelen en onderzoeken we een aanpak voor betekenisvol onderwijs waarin kleuters de ruimte krijgen om met elkaar in dialoog te kunnen gaan over eigen geschreven teksten in spel. De eerste bevindingen van dit lopende onderzoek laten zien dat spel bij kan dragen aan de ontluikende geletterdheid van jonge kinderen. Kleuters blijken al goed in staat om het gesprek over de teksten te starten, om teksten functioneel in te zitten en kennis te bezitten over genres, de kenmerken van een pallet aan tekstsoorten en het belang van geletterdheid.

Door middel van gezamenlijke evaluaties van videobeelden en door leerkrachten te oriënteren op relevante literatuur, (h)erkennen leerkrachten het belang van relevante en betekenisvolle spelcontexten, de vaardigheden van jonge kinderen, de oriëntatie op de communicatieve functie van teksten en op het belang van eigenaarschap van kinderen als serieuze schrijvers.

Uitgangspunten
Ontluikende geletterdheid

Geletterdheid is één van de belangrijkste culturele middelen in de meeste hedendaagse samenlevingen. Leren lezen en schrijven staat daarom centraal in het curriculum van het basisonderwijs. Voor het formele leren van geletterdheid tonen jonge kinderen al hun oriëntatie op het bestaan, de kenmerken, het gebruik en het nut van geschreven taal, op een manier die kenmerkend is voor jonge kinderen. Zij ontwikkelen gaandeweg hun leven aandacht voor allerlei aspecten in de wereld om hen heen, waaronder de rol en functie van allerlei teksten. Dit doen zij zonder doelgericht en gestuurd programma maar vooral op basis van eigen waarnemingen in de omgeving.

Jonge kinderen leren dus gaandeweg en spelenderwijs aspecten van geletterdheid. Deze informele kennis over geletterdheid, ontluikende geletterdheid genoemd, vormt een belangrijke basis voor latere formele lees- en schrijfinstructie en geletterdheidsontwikkeling. Ontluikende geletterdheid definiëren we als het opdoen van ervaringen met geschreven taal in de sociale omgeving en op basis daarvan iets met teksten (of wat daarop lijkt) gaan doen (Teale & Sulzby, 1986). Daarom zien we ontluikende geletterdheid niet als vorm van natuurlijk of instructief leren, maar in eerste instantie van cultureel leren.

Het maakt direct duidelijk dat kinderen ook meer of minder gestimuleerd kunnen worden in die ontluikende geletterdheid door hun sociaal-culturele omgeving. Als kinderen regelmatig voorbeelden zien van het gebruik van teksten (receptief en productief) en als volwassenen of oudere kinderen aangesproken kunnen worden om vragen te beantwoorden die met tekens en betekenissen samenhangen, dan is zo’n omgeving stimulerend en voltrekt die ontluikende geletterdheidsontwikkeling zich spelenderwijs bij de meeste kinderen, als een doorlopend en zichzelf versterkend proces.

Spel als betekenisvolle context

Hoewel geletterdheid dus een vanzelfsprekende plek inneemt in het dagelijks leven van veel mensen, is er sprake van een trend waarin geletterdheid op een doelgerichte en gestructureerde wijze wordt aangeleerd, ook in de kleuterklas. Een instructief geletterdheidsaanbod aan jonge kinderen lijkt juist bij te dragen aan het vergroten van verschillen in geletterdheidsontwikkeling tijdens de kleuterperiode. Gee (2004) geeft daarvoor als verklaring dat jonge kinderen die al opgroeien in een stimulerende geletterdheidsomgeving thuis inzichten in geletterdheid hebben ontwikkeld op een informele wijze en daar op terug kunnen vallen. Het is daarom van groot belang alle kinderen op zo’n informele manier te laten kennismaken met geletterdheidsaspecten in de kleuterklas.

Spel vormt daarvoor de ideale en betekenisvolle context, ook voor het ontwikkelen van geletterdheid. Een belangrijke reden dat spel bijdraagt aan de ontluikende geletterdheidsontwikkeling is dat kinderen daarin met elkaar kunnen overleggen. Dergelijke peerinteracties, interacties tussen (jonge) kinderen, blijken dan ook bij te kunnen dragen aan de ontwikkeling van allerlei relevante aspecten van ontluikend lees- en schrijfgedrag. Dergelijke gesprekken en spontane schrijfactiviteiten vinden bij voorkeur plaats in het (rollen)spel van jonge kinderen. Peerinteractie in spel kan bovendien relevant zijn voor de ontwikkeling van andere relevante schoolse vaardigheden, zoals het redeneren en probleem-oplossen. Daardoor kan peerinteractie kinderen, ook (meertalige) kinderen die dit van huis uit niet gewend zijn, oriënteren op dergelijke belangrijke talige aspecten (school language) van het latere formele leren.

Ontluikend schrijfgedrag

Naast het herkennen van tekens in de buitenwereld (in en om het huis, de opvang en de school, op straat, in winkels) zijn teken- en eenvoudige schrijfactiviteiten vaak één van de eerste indicaties van ontluikende geletterdheid, zoals ook Pompert (2017) benadrukt. Desondanks zien we in de dagelijkse praktijk dat leerkrachten vooral aandacht hebben voor ontluikend leesgedrag en minder aandacht hebben voor het ontluikend schrijfgedrag.

Ondanks het feit dat kinderen al veel ervaringen hebben opgedaan met zelf schrijven van (functionele) teksten voordat ze naar school gaan, bijvoorbeeld door deze te gebruiken wanneer zij spelen of iets bouwen, wordt dit door volwassenen niet altijd herkend als ontluikend schrijfgedrag. Ontluikend schrijfgedrag van kinderen is ook nog relatief weinig onderzocht. Divers (inter)nationaal onderzoek laat dan ook zien dat kleuterleerkrachten handelingsverlegenheid in het stimuleren van het schrijven van kinderen ervaren. Zo sluiten leerkrachten niet altijd aan bij het ontluikend schrijfgedrag van jonge kinderen en wordt onbedoeld veel nadruk gelegd op de formele en contextloze ontwikkeling van het alfabetisch schrift als smalle invulling van ontluikende geletterdheidsontwikkeling, terwijl geletterdheid zich optimaal kan ontwikkelen in betekenisvolle thematische spelverhalen.

Doelen

Het is belangrijk dat leerkrachten ervan bewust zijn dat ontluikende geletterdheid meer omvat dan alleen een oriëntatie op het alfabetische schrift, en dat ook de ‘krabbels’ van kinderen (in eerdere fasen), en de manier waarop ze praten over een te schrijven tekst in spel, inzicht geven in de ontluikende geletterdheidsontwikkeling van kinderen.

Twee belangrijke doelen van dit project zijn daarom om meer inzicht te krijgen in (1) ontluikend schrijfpraktijken van jonge kinderen en (2) hoe leerkrachten mede op basis daarvan stimulerende(r) spelcontexten kunnen inrichten.

Onderzoeksvraag

Hoe realiseren jonge kinderen ontluikend schrijfpraktijken en in hoeverre kunnen leerkrachten deze versterken in spel?

Onderzoeksdesign

Dankzij een HBO-postdoc-subsidie van Regieorgaan SIA, werken we van 2022-2024 samen met leerkrachten van vier basisscholen van VCOG middels Educational Design Research. Door in drie rondes onderwijs te ontwerpen, uit te voeren en deze gezamenlijk te evalueren, konden we optimaal aansluiten bij de praktijk en wetenschappelijke inzichten koppelen aan de praktijkkennis van de leerkrachten. In de evaluatie en nieuwe onderwijsontwerpen, vormden de video-opnames van spelactiviteiten en foto’s van schrijfproducten belangrijke bronnen. Tegelijkertijd worden deze video-opnames geanalyseerd samen met studenten en onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen en ontwerpen pabo-studenten nieuwe spelthema’s die de leerkrachten kunnen gebruiken.

Resultaten

De eerste resultaten wat betreft de ontluikend schrijfpraktijken van jonge kinderen demonstreren dat betekenisvol spel een kansrijke context biedt voor jonge kinderen om teksten te produceren. De video-opnames maken bijvoorbeeld duidelijk dat kinderen al veel inzicht hebben in de tekststructuur en de functie van veel verschillende tekstsoorten. Bovendien illustreren ze hoe kinderen elkaar betrokken bij het samen schrijven. Uit de evaluaties van de opnames met de leerkrachten blijkt dat sommige spelsituaties meer kansen bieden voor kinderen om teksten te gebruiken. Op basis van al die bevindingen hebben we ontwerpprincipes (aandachtspunten) geformuleerd om toe te passen bij het inrichten van stimulerende spelcontexten. Ondanks het feit dat het samen evalueren van video-opnames en gemaakte teksten leerkrachten bewust maakt van de ontluikend schrijfpraktijken van jonge kinderen, is het lastig om vanuit de functie van teksten relevante onderwijscontexten te ontwerpen en te bedenken hoe de eigen rol zou moeten zijn om zoveel mogelijk uit de kinderen zelf te laten komen.  Om (aankomend) leerkrachten daarin te helpen zijn en worden ontwerpprincipes, samenvattingen, kennisclips en andere producten ontwikkeld.

Partners

Producten

Om leerkrachten te ondersteunen hun onderwijs op een evidence-informed manier te ontwerpen, bij te stellen en te evalueren hebben we bij het project passende wetenschappelijke bronnen (vertaald) en samengevat en in kennisclips gegoten.


Samenvattingen wetenschappelijke bronnen
Ontluikende geletterdheidsontwikkeling in het algemeen:
PDFTitelAPA
Overtuigingen van leerkrachten over jonggeletterdheidAl-Maadadi, F., & Ihmeideh, F. (2016). Early writing development: kindergarten teachers’ beliefs about emergent writing in Qatari preschool settings. International Journal of Early Years Education24(4), 435-447.https://doi.org/10.1080/09669760.2016.1244047 
Ontluikend schrijvenBerenst, J & Faasse, S. (2016) Ontluikende geletterdheid en de rol van de (voor)school. In: Berenst, J., Faasse, S., Herder, A. & Pulles, M. (red). Meer dan lezen: Over geletterdheid, geletterdheidsontwikkeling en leesonderwijs (pp. 88-116). Assen, Nederland: Van Gorcum.
Geletterde peuters en kleutersBus, A. G. (1995). Geletterde peuters en kleuters: Theorie en praktijk van ontluikende geletterdheid. Meppel, Nederland: Boom Koninklijke Uitgevers.
Geletterdheid in de omgevingQuinn, M. F., Gerde, H. K., & Bingham, G. E. (2022). Who, What, and Where: Classroom contexts for preschool writing experiences. Early Education and Development33(8), 1439-1460. https://doi.org/10.1080/10409289.2021.1979834  
Attitudes en handelen van leerkrachtenSandvik, J. M., Van Daal, V. H., & Adèr, H. J. (2014). Emergent literacy: Preschool teachers’ beliefs and practices. Journal of Early Childhood Literacy14(1), 28-52. https://doi.org/10.1177/1468798413478026
Ontluikende geletterdheid in spel:
PDFTitelAPA
Intentioneel lesgeven en het indelen van hoekenBahlmann Bollinger, C. M., & Myers, J. K. (2020). Young children’s writing in play-based classrooms. Early Childhood Education Journal48, 233-242. https://doi.org/10.1007/s10643-019-00990-0
Schrift in spelStagg Peterson, S. & Friedrich, N. (2022). “Viewing Young Children’s Drawing, Talking, and Writing through a ‘Language As Context’ Lens: Implications for Literacy Assessment.” International Journal of Early Years Education 30(1):106–21.
Geletterdheid bij kleuters in rollenspelRoskos, K., & Christie, J. (2001). Examining the play–literacy interface: A critical review and future directions. Journal of early childhood literacy1(1), 59-89. 
De schrijfprocessen van ontwikkelende schrijvers ondersteunen en waarderenZurcher, M., & Stefanski, A. (2022). Valuing and supporting the complex writing processes of emergent writers. Journal of Early Childhood literacy0(0).  https://doi.org/10.1177/14687984221123709
Interactie en ontluikend schrijven:
PDFTitelAPA
Jonge kinderen spreken en tekenenCoates, E., & Coates, A. (2006). Young children talking and drawing. International Journal of Early Years Education14(3), 221-241. https://doi.org/10.1080/09669760600879961 
De interacties van schrijvende kleutersKissel, B., Hansen, J., Tower, H., & Lawrence, J. (2011). The influential interactions of pre-kindergarten writers. Journal of Early Childhood Literacy11(4), 425-452. https://doi.org/10.1177/1468798411416580 
Interactie tussen leerlingen onderling en met de leerkracht tijdens het schrijvenStagg Peterson, S., & Rajendram, S. (2019). Teacher-child and peer talk in collaborative writing and writing-mediated play: Primary classrooms in Northern Canada. Australian Journal of Language & Literacy42(1), 28-39. https://doi.org/10.1007/BF03652024  
Ontluikende geletterdheid in meertalige contexten:
PDFTitelAPA
Ontluikende geletterdheid bij tweetalige kinderenHammer, C. S., Hoff, E., Uchikoshi, Y., Gillanders, C., Castro, D. C., & Sandilos, L. E. (2014). The language and literacy development of young dual language learners: A critical review. Early childhood research quarterly29(4), 715-733. https://doi.org/10.1016/j.ecresq.2014.05.008 
Tweetalige ontluikende geletterdheidReyes, I., & Azuara, P. (2008). Emergent biliteracy in young Mexican immigrant children. Reading research quarterly43(4), 374-398. https://doi.org/10.1598/RRQ.43.4.4 
Beginnende geletterdheid bij kleutersStoep, J. M. G. M., & Verhoeven, L. T. W. (2000). Stimulering van beginnende geletterdheid bij kleuters uit risicogroepen. België, Leuven: Garant.   
Jonge geletterdheid en sociale activiteitRowe, D. W. (2010). Directions for studying early literacy as social practice. Language Arts88(2), 134-143. 
Linguistic landscapes:
PDFTitelAPA
Taallandschap voor taalleren en taalbewustzijnGorter, D., Cenoz, J., & der Worp, K. V. (2021). The linguistic landscape as a resource for language learning and raising language awareness. Journal of Spanish Language Teaching8(2), 161-181. https://doi.org/10.1080/23247797.2021.2014029 
Meertaligheid in verschillende omgevingenStorto, A., Haukås, Å. & Tiurikova, I. (2023). Visualising the language practices of lower secondary students: outlines for practice-based models of multilingualism. Applied Linguistics Reviewhttps://doi.org/10.1515/applirev-2022-0010 

Kennisclips

Het schrijfgedrag van kinderen tussen de vier en zes jaar is een onbekend en onderschat fenomeen. Wist je dat jonge kinderen al veel meer en gevarieerder schrijven dan je zou denken? In deze kennisclip stelt Jan het artikel ‘Emergent Writing in the Classroom’ van Sulzby, Teale en Kamberelis (1989) centraal. Aan de hand van dit artikel, bespreekt hij enkele praktische implicaties.

Meer lezen:
Sulzby, E., Teale, W. H., & Kamberelis, G. (1989). Emergent writing in the classroom: Home and school connections. Emerging literacy: Young children learn to read and write, 63-79. http://www.jstor.org/stable/41411599



Kleuters kunnen zelfs al gezien worden als heuze auteurs en zijn al in staat om verhalen te maken. In deze kennisclip vertelt Vera Smit aan de hand van een artikel van Zurcher en Stefanski (2022) wat voor schrijfprocessen er plaatsvinden wanneer een kleuter schrijft en hoe je deze schrijfprocessen kunt herkennen.


Lessenserie om het onderling overleg tussen kleuters te stimuleren

In het kader van een studieonderdeel hebben pabo-studenten in 2023 een bestaande lessenreeks uit The Thinking Together Approach aangepast en doorontwikkeld voor de onderbouw. Met deze lessenreeks kun je kinderen zelf oriënteren op hoe ze onderling zouden kunnen overleggen. Divers internationaal onderzoek laat zien dat deze benadering bij kan dragen aan complexer en leerzamer taalgebruik van kinderen.


Werkvormen t.b.v. functionele geletterdheid (in ontwikkeling)

Om leerkrachten te ondersteunen hun onderwijs zo te ontwerpen dat de spelcontexten betekenisvol voor kinderen zijn en veel aanleiding geven voor schrijven en dat ze rekening houden met de oriëntatie van kinderen op de communicatieve functie van teksten hebben we twee werkbladen gemaakt.


Werkvormen t.b.v. aansluiten bij geletterdheidsomgeving (in ontwikkeling)

Om leerkrachten te ondersteunen hun onderwijs zo te ontwerpen dat de spelcontexten aansluiten bij de sociaal-culturele geletterdheidsomgeving in de wijk en thuis hebben we de volgende twee activiteiten ontwikkeld.


De Taalschat

Ook buiten school doen kinderen veel ervaringen en kennis op, ook als het gaat om taal en geletterdheid. Vaak is het voor leerkrachten lastig om zicht te krijgen op wat er in de thuissituatie gebeurt, wat het moeilijk maakt om hierbij aan te kunnen sluiten in de les. Het doel van De taalschat is om meer zicht te krijgen op het gebruik van teksten en talen in de thuissituatie van de leerlingen. Deze informatie kan gebruikt worden voor het ontwerpen van onderwijs dat aansluit bij deze bestaande kennis en ervaringen van de leerlingen. Bij deze activiteit krijgen leerlingen koffertjes mee naar huis, die ze mogen vullen met  teksten en voorwerpen die verbonden zijn aan geletterdheid, oftewel ‘taalschatten’. Dit kunnen bijvoorbeeld boeken, spelletjes of tekeningen zijn, maar ook andere voorwerpen die letters bevatten, zoals een verpakking, een pet of een mok.

Koffer met taalschatten

Na het vullen van de koffer nemen de leerlingen de koffers weer mee terug naar school om te vertellen over wat zij hebben meegenomen en vertellen hierbij over de taal en/of cultuur die hieraan gerelateerd is. De leerkracht kan hierbij doorvragen naar wat er thuis met de teksten en voorwerpen gedaan wordt. De teksten en voorwerpen die leerlingen hebben meegenomen kunnen gebruikt worden om in de klas situaties na te bootsen die thuis ook voorkomen, zoals boodschappen doen in een supermarkt met producten uit verschillende culturen waar verschillende talen op voorkomen. Leerlingen kunnen dan bekende talen en voorwerpen gebruiken voor hun spel in de klas, waarbij de leerkracht kan begeleiden om het spel verder te brengen.

Om meer informatie te verzamelen over de talen en geletterdheidspraktijken van de leerlingen thuis wordt er een vragenlijst uitgezet naar ouders, die ingaat op deze zaken. Hierbij wordt gevraagd naar hoe thuis aandacht besteed wordt aan taal en geletterdheid.
Bent u ouder van een kind dat momenteel in de kleuterklas zit? Dan nodigen we u van harte uit de enquête in te vullen:

Team

Wie zijn wij?

Dit onderzoeksproject is een initiatief van een breed consortium van onderwijsonderzoekers, leerkrachten, studenten en lerarenopleiders. Wij hebben de gezamenlijke missie om taal te integreren in betekenisvolle activiteiten, waaronder spel bij het jonge kind.

Frans Hiddink
Senior docent-onderzoeker Lectoraat Meertaligheid & Geletterdheid, Lectoraat Early Childhood NHL Stenden (projectleider)

Petra van der Hauw
Docent-onderzoeker Lectoraat Early Childhood NHL Stenden

Laura Nap
Docent-onderzoeker Lectoraat Meertaligheid & Geletterdheid NHL Stenden

Marijke Mulder
Leerkracht CBS De Hoeksteen VCOG

Iris Steendam-Briët
Leerkracht CBS De Tamarisk VCOG

Marijke Post
Leerkracht ’t Kompas VCOG

Myrte Gosen
Universitair docent Taal en Sociale Interactie Rijksuniversiteit Groningen

Jan van Gulik
Stagiair Master Neerlandistiek Rijksuniversiteit Groningen (febr-juli ’23)

Vera Smit
Stagiair Master Neerlandistiek Rijksuniversiteit Groningen (sept’ 23- febr’24)

Wetenschap

Presentaties

Nap, L. & Hiddink, F. (2024). Spel als sleutel: Het ontwerpen van spelactiviteiten voor ontluikende geletterdheid. Workshop Domeindag Educatie. Meppel: NHL Stenden, 29 januari 2024.

Hiddink, F., Gosen, M. & Van Gulik, J. (2024). Ontluikend schrijfpraktijken in spel. Paper-presentatie in panel: Interacties in een onderwijscontext. VIOT, Enschede: Universiteit Twente, 26 januari 2024.

Steendam-Briët, I. & Hiddink, F. (2023). Ontluikend Schrijfgedrag in spel bevorderen. Workshop Onderwijsconferentie Groningen. Groningen: Martiniplaza. 27 september 2023.

Gosen, M. & Hiddink, F. (2023). Peer interactions around collaborative writing in early collaborative writing in early childhood education. Paper-presentatie in panel: Student practices in educational interaction IPRA. Brussel:  Université Libre de Bruxelles (ULB). 9-14 juli 2023.

Van Gulik, J. (2023). Young children’s peer talk in emergent writing practices. Posterpresentatie Landelijke TABU-dag. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, 15-16 juni 2023. https://www.researchgate.net/publication/371701249_Young_children’s_peer_talk_in_emergent_writing_practices

Hiddink, F. (2022). Ontluikend schrijfgedrag bevorderen in gezamenlijk ontwerpgericht onderzoek. Posterpresentatie Opening Expertisecentrum Interactie in de Diverse Klas. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. 4 oktober 2022.

Hiddink, F. & De Kroon, N. (2022). Van 0 tot 8 gebeurt het: ook wat betreft ontluikende geletterdheid. Workshop Onderzoeksgroep Educatie. Leeuwarden: De Kanselarij, 30 september 2022.

Hiddink, F. (2022). Ontluikend schrijfgedrag bevorderen in gezamenlijk ontwerpgericht onderzoek. Posterpresentatie Inauguratie Lector Migchiel van Diggelen. Leeuwarden: NHL Stenden. 14 april 2022.

Publicaties

Hiddink, F., Gosen, M.N. & Van Gulik, J. (in prep). Emergent writing in play: the accomplishment of writing as a joint activity. Research on Children and Social Interaction.

Van Gulik, J.B. (2023). Peerinteractie tijdens schrijfactiviteiten in de kleuterklas. Rijksuniversiteit Groningen: Master thesis, Neerlandistiek. Peerinteractie tijdens schrijfactiviteiten in de kleuterklasNeerlandistiek – Scripties & stageverslagen Letteren (rug.nl)

Berenst, J. & Hiddink, F. (2022). Meer dan Letters. Ontluikende geletterdheid in een meertalige context. In: Duarte, J., Gunther- Van der Meij, M., De Backer, F., Frijns, C. & Gezelle Meerburg, B. (red.) Talenbewust lesgeven. Aan de slag met talige diversiteit in het basisonderwijs. Bussum: Coutinho, pp. 107-124.

Deunk, M., Gosen, M., Hiddink, F. & Berenst, J., (2022). Literacy. In: Church, A. & Bateman, A. (eds.). Talking with Children : A Handbook on Interaction in Early Childhood Education. Cambridge: Cambridge University Press, p. 163-184.  https://doi.org/10.1017/9781108979764.009